Rwanda là quốc gia tiên phong trong lĩnh vực y tế số ở châu Phi - một hiện thân giả tưởng Wakanda của Black Panther (Black Panther – Chiến binh Báo đen: là nhân vật siêu anh hùng hư cấu, vua và là người bảo vệ của vùng đất hư cấu Wakanda, châu Phi). Chúng ta hãy xem làm thế nào và tại sao Wakanda trở thành hiện thực ở Rwanda.
Rwanda - Wakanda của Black Panther
Trong suy nghĩ của nhiều người, các dân tộc châu Phi là những người lạc hậu, nghèo đói và sống trong những quốc gia kém phát triển. Nhưng ở Wakanda, có những ngọn núi, thác nước hùng vỹ tạo nên thiên nhiên tráng lệ và các dân tộc sống hòa thuận trong một một xã hội văn minh với công nghệ cực kỳ phát triển. Nguyên nhân của sự phát triển công nghệ ở Wakanda là do hàng nghìn năm trước, một thiên thạch đã rơi xuống vùng đất này và mang theo một loại tài nguyên vô cùng đặc biệt. Đó chính là Vibranium, kim loại cứng nhất trên Trái đất và có những tính năng vô cùng ưu việt. Vibranium có tác động đến môi trường xung quanh Wakanda, làm phong phú thêm đời sống đất và thực vật.
Nguyên tố Vibranium được khai thác thành kim loại dễ uốn và được người Wakanda sử dụng rộng rãi trong cuộc sống hàng ngày. Sức mạnh của Vibranium đã biến Wakanda thành quốc gia công nghệ tiên tiến nhất trên Trái đất. Ở Wakanda, có tàu bay và đặc biệt là nhà vua còn có một phòng chế tạo áo giáp hiện đại đến mức biến căn cứ vũ khí của Iron Man như trở thành… chốn lạc hậu.
Vậy làm thế nào để chữa bệnh trong một thiên đường công nghệ cao như Wakanda? Khi điệp viên CIA Everett Ross bị bắn vào cột sống bởi Klaue, một trong những nhân vật phản diện, nhóm Wakandan đã đưa anh ta trở về sau khi ổn định anh ta ngay tại chỗ. Trong phòng thí nghiệm công nghệ, Shuri, em gái của nhà vua sử dụng thực tế ảo kết hợp với chẩn đoán nhanh bằng hình ảnh để chẩn đoán cho Ross. Anh thức dậy sau 24 giờ, và vết thương của anh được chữa lành. Chúng ta có thể thấy cách anh ta đứng lên khỏi giường, tất cả dữ liệu y tế được đặt xung quanh đầu anh ta, và trạng thái của anh ta liên tục được theo dõi.
Trong khi nền kinh tế Rwandan không dựa trên Vibranium – một vật liệu siêu mạnh mẽ, Rwanda chỉ dựa vào tiến bộ công nghệ, đặc biệt là trong lĩnh vực tạo ra một xã hội số được hỗ trợ bởi sức khỏe số, để tạo ra sự khác biệt. Trí tuệ nhân tạo, điều trị từ xa (telemedicine), thiết bị bay y tế không người lái, ứng dụng y tế và giải pháp di động đang đưa đất nước đến thế kỷ 21. Và cũng giống như ở Wakanda, họ đang kết hợp công nghệ cao với truyền thống.
Từ bảo hiểm y tế dựa vào cộng đồng thông qua băng thông rộng đến y tế số
Sau cuộc diệt chủng tàn khốc 24 năm trước, người Rwanda phải xây dựng lại hoàn toàn trên toàn bộ đất nước, bao gồm cả hệ thống chăm sóc sức khỏe của họ. Chính phủ đã đóng góp rất nhiều cho sự phát triển này; ví dụ, chi tiêu cho chăm sóc sức khỏe đã tăng từ 3,2% năm 1998 lên 9,7% năm 2008 và không dừng lại ở đó. Các cải cách y tế đã được triển khai trong suốt những năm qua - bắt đầu từ việc giới thiệu chương trình bảo hiểm y tế bắt buộc từ năm 2008. Mười năm sau, hơn 90% dân số đã được bảo hiểm bởi các chương trình bảo hiểm y tế dựa trên cộng đồng.
Nhưng đó mới chỉ là khởi đầu. Từng bước, phù hợp với sự phát triển công nghệ nhanh chóng trên toàn cầu, Rwanda đã nắm bắt công nghệ kỹ thuật số ở mọi cấp độ. Theo TS. Zuberi Muvunyi, Tổng Giám đốc của Cục Dịch vụ Y tế và Lâm sàng: "Chính phủ Rwandan đã biến y tế thông minh thành một trong những trụ cột của chính sách công nghệ thông tin và truyền thông (CNTT-TT). CNTT thực sự là thứ mà chính phủ đã đặt lên hàng đầu trong sự phát triển của đất nước".
Xương sống của xã hội số: băng thông rộng, cáp và điện thoại
Tương tự như Estonia, một quốc gia vùng Baltic, Rwanda đã nhắm đến việc số hóa quốc gia trong nhiều lĩnh vực. Là một quốc gia có 12 triệu dân và không có tài nguyên thiên nhiên quan trọng, Chính phủ Rwanda đã xác định ngành dịch vụ là con đường phát triển tiềm năng cho Rwanda. Họ cũng xác định cam kết phát triển trong lĩnh vực CNTT từ rất sớm.
Tất cả bắt đầu với mạng cáp và băng thông rộng. Chính phủ đã đầu tư một trăm triệu đô la vào việc xây dựng cơ sở hạ tầng mạng băng thông hoặc cáp quang trên vùng đất rộng lớn 2.796 dặm. Tiến sĩ Zuberi cho biết, vào năm 2018, 90% đất nước được bao phủ bởi 4G. Một số nơi đang sử dụng thậm chí 5G, trong khi cáp quang đang bao phủ gần như cả nước. Sự thâm nhập của điện thoại di động là 75% và thâm nhập điện thoại thông minh bắt đầu tăng vọt.
"Khi tôi lần đầu tiên đến Rwanda hai năm rưỡi trước đây, trong mọi cửa hàng điện thoại di động đều là điện thoại di động thường, và điện thoại thông minh chỉ nằm trên kệ phía dưới. Bây giờ, những gì đang xảy ra là trên mọi kệ đều là điện thoại thông minh vì các thiết bị cầm tay mới và giá rẻ đang tràn vào các nước châu Phi", Tracey McNeill, Giám đốc văn phòng huy động tại Babylon Health, người từng là CEO của Babyl Rwanda (Nhà cung cấp dịch vụ Y tế số Rwanda) và đã làm việc ở Rwanda trong ba năm để thiết lập dịch vụ y tế trên điện thoại, cho biết.
Một yếu tố cơ bản của thành công: chính phủ hiểu biết kỹ thuật số
McNeill và Muvunyi đều nhấn mạnh vai trò quyết định của chính phủ trong việc chuyển đổi quốc gia thành một xã hội số - và chuyển toàn bộ hệ thống chăm sóc sức khỏe theo hướng y tế số.
McNeil cho biết: "Điều làm tôi ngạc nhiên về các quốc gia như Rwanda là họ có sự mạnh mẽ, tập trung lãnh đạo và chính phủ thực sự muốn cải thiện mức sống trung bình của người dân Rwanda", và lưu ý thêm để đảm bảo sự phát triển bền vững của các sản phẩm kỹ thuật số như Babyl, điều cần thiết là phải hiểu cách thức thanh toán trước và ở hầu hết các nước châu Phi, việc thanh toán đều do bệnh nhân chịu chi phí và trợ cấp của chính phủ.
Hệ thống Babyl Heathcare sử dụng AI để tư vấn sức khỏe, khám bệnh và kê đơn cho hầu hết những chứng bệnh phổ biến. Nếu sở hữu một chiếc điện thoại thông minh, mọi người có thể sử dụng ứng dụng Babyl để nhập dữ liệu triệu chứng bệnh cho hệ thống phân tích. Đây là một hệ thống tiên tiến và tốn kém, tuy nhiên, với trợ cấp từ chính phủ và quỹ từ thiện của tỷ phú Bill Gates, chi phí mỗi lần sử dụng dịch vụ này được giảm xuống chỉ còn khoảng 0,2 USD.
Do đó, chính phủ cần phải có những chính sách làm cơ sở để đảm bảo sự phát triển thông qua các chương trình bảo hiểm y tế. Một ví dụ tuyệt vời là khi Agnes Binagwaho, cựu Bộ trưởng Bộ Y tế tổ chức các cuộc thảo luận trên Twitter về tình trạng chăm sóc sức khỏe của Rwanda bằng cách sử dụng hashtag #MinisterMondays.
Chính phủ Kigali đã thận trọng trong thực hiện lộ trình từng bước khi thực hiện chuyển đổi số để thực hiện y tế số. Sau khi đã đưa ra áp dụng ID điện tử vào năm 2016, và hộ chiếu điện tử trong năm 2018, lĩnh vực chăm sóc sức khỏe đã được triển khai ngay sau đó. Đầu tiên, Rwanda đã ứng dụng hồ sơ sức khỏe điện tử trong khi thực hiện các dịch vụ HIV hợp tác với các tổ chức liên chính phủ, Tổ chức Y tế thế giới (WHO), Quỹ toàn cầu, OCDC hoặc Chính phủ Hoa Kỳ. Sau đó, Rwanda đã mở rộng hệ thống EHR để quản lý các khía cạnh tài chính, đăng ký, tư vấn, hồ sơ lâm sàng, v.v..
Hiện tại, Rwanda cũng đang sử dụng hệ thống e-LMIS để quản lý vật tư y tế, hệ thống quản lý phòng thí nghiệm trong cung ứng hậu cần cho các phòng thí nghiệm và hệ thống SMS nhanh chóng. Sử dụng hệ thống này, khoảng 60.000 nhân viên y tế cộng đồng trong nước có thể báo cáo về bất kỳ trường hợp khẩn cấp nào cho Bộ Y tế trong một thời gian ngắn.
Theo Muvunyi, việc Rwanda đang tích hợp tất cả các hệ thống khác nhau lại, thì trong vòng mười năm tới, viễn cảnh y tế Rwandan sẽ hoàn toàn thay đổi với việc tập trung mạnh mẽ vào sức khỏe kỹ thuật số.
Chìa khóa để đổi mới: quan hệ đối tác và bãi bỏ thủ tục
Không chỉ thực hiện quá trình chuyển đổi theo từng bước, mà sự hợp tác cũng đóng một vai trò quan trọng trong việc định hình hệ thống chăm sóc sức khỏe ở quốc gia châu Phi này. Những sự hợp tác này không chỉ giới hạn là hợp tác với các chính phủ, tổ chức phi chính phủ hoặc IGO, mà còn hợp tác với cả các công ty như Zipline hoặc Babyl.
McNeil nhớ lại: "Khi chúng tôi ra mắt Babylon Health ở Anh, đại sứ Rwandan ở Anh đã đến sự kiện của chúng tôi và nói rằng đây chính xác là những gì chúng tôi cần ở Rwanda. Vì vậy, ông ta mời chúng tôi đến Rwanda và gặp Bộ Y tế. Và sau đó Bộ CNTT đã gọi cho chúng tôi và chúng tôi đã quyết định hợp tác với chính phủ Rwanda để thiết lập mạng lưới của chúng tôi ở nước này".
Được giới thiệu từ năm 2016, mỗi ngày Babyl đều xử lý 800 yêu cầu tư vấn sức khỏe và được đánh giá tương đối cao. Hiện tại, dịch vụ y tế dựa trên điện thoại có hơn 2 triệu người dùng và đã thực hiện 200.000 tư vấn chỉ trong vòng chưa đầy hai năm. Theo The New Times, Babyl Healthcare là một dịch vụ "bác sĩ ảo" có thể chẩn đoán bệnh qua các hội chứng và tương tác hỗ trợ điều trị cho người dân. Bằng cách tải ứng dụng này về điện thoại thông minh (smartphone), nhập các triệu chứng gặp phải, người bệnh sẽ được hệ thống tiến hành phân tích, sau đó giúp chẩn đoán chính xác và kê đơn cho hầu hết những chứng bệnh phổ biến.
Tuy nhiên, do tỷ lệ sử dụng điện thoại thông minh chỉ dưới 10%, cách phổ biến nhất để sử dụng dịch vụ y tế số này là gọi điện lên các tổng đài hoặc tới các cửa hàng Internet truy cập vào trang web và bắt đầu nhận tư vấn từ các bác sĩ ảo.
Cũng trong năm 2016, chính phủ Rwandan đã hợp tác với Zipline, một công ty sản xuất máy bay không người lái y tế để cung cấp vật tư y tế cho 5 bệnh viện của mình. Công ty khởi nghiệp Mỹ này xuất hiện trên thị trường châu Phi sớm hơn rất nhiều so với ở Mỹ - vì chính phủ Rwanda đã ủng hộ và nới lỏng các quy định cấp phép. Họ đã không triển khai hệ thống này ở Mỹ, Nhật hay châu Âu như "thói thường" của các hãng công nghệ. Bởi lẽ chính Tổng thống Rwanda, ông Paul Kagame và Bộ Y tế nước này đã là những đối tác đầu tiên dám "đặt cược" vào tiềm năng của công nghệ drone, ký hợp đồng thương mại với Zipline để công ty này tham gia vận chuyển phần lớn lượng máu theo nhu cầu của các bệnh viện. Rất ít người biết rằng quốc gia có hệ thống máy bay không người lái (drone) vận chuyển máu quy mô lớn nhất thế giới hiện nay là Rwanda, một đất nước ở Đông Phi.
Chỉ sau khi thành công ở Rwandan, NhàTrắng mới tìm đến Zipline bày tỏ sự quan tâm đến việc cung cấp thuốc và máu cho các vùng nông thôn của Hoa Kỳ. Khi hỏi Justin Hamilton, người phát ngôn của Zipline, về lý do lại chọn Rwanda khi mới khởi nghiệp, anh đã đề cập đến hai yếu tố: "Một mặt do nhu cầu y tế cao, mặt khác là việc kiểm soát không lưu không phức tạp, do lưu lượng thấp và quy định đơn giản hơn so với Mỹ".
Các quy định thống nhất và khởi đầu dễ dàng cho các doanh nghiệp: một công thức để thành công
Tuy nhiên, việc thiếu quy định cũng có thể đặt ra thách thức cho các công ty mong muốn thâm nhập thị trường Rwandan. McNeill cho rằng một trong những thách thức lớn nhất đối với Babylon Health ở quốc gia châu Phi này là việc hợp tác với chính phủ bởi vì không có khung pháp lý và không có tiêu chuẩn nào cho chăm sóc sức khỏe kỹ thuật số. Do đó, công ty đã phải làm việc rất chặt chẽ với Bộ Y tế và họ đã cùng nhau phát triển khung pháp lý và tiêu chuẩn cho một hoạt động thành công ở Rwanda.
Bất chấp những thách thức, các doanh nhân và các công ty khởi nghiệp đang đổ xô đến Rwanda, bởi rõ ràng họ có thể nhận được những lợi ích từ các quy định thống nhất. Muvunyi cho biết, các công ty từ Ấn Độ, Nhật Bản, Hàn Quốc, chủ yếu là người châu Á đang gõ cửa Rwanda - người châu Âu hiếm khi làm điều đó, mặc dù họ cũng sẽ được chào đón.
Để khởi động một liên doanh kinh doanh ở Rwanda, công dân nước ngoài có thể dễ dàng có được thị thực doanh nhân cho các công ty khởi nghiệp công nghệ trong một khoảng thời gian ngắn, miễn phí và trực tuyến. Hơn nữa, Rwanda là an toàn, và mức độ tham nhũng gần như không tồn tại. Trong trường hợp của một công ty chăm sóc sức khỏe, Ban phát triển Rwandan chịu trách nhiệm giải thích các yêu cầu, sau đó các công ty phải nêu rõ sự tuân thủ của họ với Cơ quan quản lý tiện ích Rwanda, sau đó đăng ký tại Bộ Y tế. Vì mọi thứ có thể được thực hiện trực tuyến, nó rút ngắn quá trình và giảm chi phí.
Chiến đấu chống lại sự thiếu hụt bác sĩ: các nền tảng dựa trên điện thoại, điều trị từ xa, máy bay không người lái
Công thức tốt nhất để thu hút các doanh nghiệp đó chính là làm cho các doanh nghiệp khởi nghiệp sáng tạo hoạt động dễ dàng và suôn sẻ. Ở các quốc gia như Rwanda, bạn thực sự cần điều đó khi bạn phải chiến đấu chống lại sự thiếu hụt các chuyên gia y tế và các bệnh tật như sốt rét, HIV, nhiễm trùng đường hô hấp hoặc Viêm gan B và C.
Theo số liệu từ Cục Thống kê quốc gia Rwanda, nước này chỉ có tổng cộng gần 700 bác sĩ, trong khi dân số vào khoảng hơn 11 triệu người. Như vậy, ước tính mỗi bác sĩ sẽ phải chịu trách nhiệm cho khoảng 16.000 bệnh nhân; trong khi khuyến nghị của WHO là một bác sỹ cho 3.000 bệnh nhân. Đây là con số vượt quá khả năng của một bác sĩ.
Các giải pháp Telehealth, các nền tảng dựa trên điện thoại như Babyl và máy bay không người lái y tế là một trong các giải pháp khả thi cho vấn đề thiếu hụt bác sĩ, cũng như giảm sự quá tải tại các bệnh viện. Và các công ty khởi nghiệp sáng tạo này không chỉ hiện diện, mà họ còn mở rộng và đổi mới cùng với sự hỗ trợ đầy đủ của chính phủ Rwandan.
Zipline đang triển khai ra mắt trang web thứ hai của mình, trong khi Babyl đang nghiên cứu giải pháp trí tuệ nhân tạo cho máy tính bảng được trang bị cho các nhân viên y tế cộng đồng. McNeill giải thích rằng họ bắt đầu sử dụng AI tại trung tâm cuộc gọi như một phương pháp để xử lý bệnh nhân, trong khi mục tiêu cuối cùng của họ là đưa bộ não của một bác sĩ trí tuệ nhân tạo vào tay các nhân viên y tế tại cộng đồng.
Trong khi đó, điều trị từ xa trở thành thói quen hàng ngày của các bác sĩ ở Rwanda. Muvunyi tự hào về việc một người nào đó trong bệnh viện tỉnh ở tỉnh miền Tây Rwanda có thể gửi CT scan đến bệnh viện ở Kigali, và trong 5 phút, có thể nhận được báo cáo tư vấn. Thông qua hội nghị truyền hình hoặc tư vấn trực tuyến, họ có thể quyết định liệu họ có vận chuyển bệnh nhân hay không, hay tiếp tục được điều trị y tế v.v..
Chính phủ cũng đã hợp tác với tổ chức Tầm nhìn quốc gia VFAN (Vision for a Nation) để đào tạo hơn 3.000 y tá chăm sóc mắt cho 502 trung tâm y tế địa phương, kê toa kính và giới thiệu những người có vấn đề nghiêm trọng về mắt đến các phòng khám công cộng. Các y tá đã đến thăm 15.000 ngôi làng của Rwanda.
John Lennon và Rwanda như một ngọn hải đăng của y tế số
Các quốc gia từ khắp nơi trên thế giới rất quan tâm đến trải nghiệm y tế số của Rwandan. Các phái đoàn từ Trung Đông, từ Mỹ Latinh hoặc từ các quốc gia châu Phi khác đến Kigali và thảo luận về các thực tiễn tốt nhất và cách thực hiện các giải pháp tại quốc gia của họ. Khi có sự phù hợp về công nghệ, có ý tưởng tốt để áp dụng cách làm mới và giải quyết những khó khăn tương đồng trong lĩnh vực y tế, việc hợp tác y tế số không còn là câu chuyện gói gọn trong biên giới bất kỳ quốc gia nào.
Với hiệu quả rõ rệt, Babyl Healthcare hy vọng sẽ mở rộng quy mô ra nhiều khu vực khó tiếp cận các dịch vụ y tế khác tại châu Phi cũng như nhiều quốc gia tại châu Mỹ, Đông - Nam Á và Trung Đông trong thời gian tới.
Còn tương lai của Rwanda thì sao? Theo Muvunyi, trong hai năm, họ có kế hoạch thực hiện các ca phẫu thuật xâm lấn tối thiểu bằng trí tuệ nhân tạo và robot trong một số bệnh viện. Khi nhìn xa hơn, Muvunyi đã thấy một hệ thống y tế biến đổi hoàn toàn trong vòng mười năm.
Muvunyi đã mô tả những mong muốn với việc dẫn lời bài hát của John Lennon, hãy tưởng tượng: "Một số người nghĩ rằng chúng tôi đang mơ mộng, nhưng chúng tôi không mơ mộng, chúng tôi hiện đang sống với babyl, zipline, và nhiều sáng kiến khác. Chúng tôi hy vọng rằng nhiều người sẽ tham gia cùng chúng tôi để tạo thành một cộng đồng những người mơ mộng lớn hơn vì một hệ thống y tế số".
Tài liệu tham khảo
1. https://medicalfuturist.com/digital-health-in-rwanda/
2. www.millionssatted.cgdev.org
3. www.ideas4development.org
4. www.time.com
5. www.afridigest.com
(Bài đăng ấn phẩm in tạp chí TT&TT Số 7+8 Tháng 8/2020)
Nguyễn Bác Uyên
