Suy nghĩ về nhiệm vụ chấn hưng văn hóa dân tộc

Bài viết “Quyết tâm chấn hưng và xây dựng thành công một nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc” được in trong cuốn sách “Một số vấn đề lý luận và thực tiễn về chủ nghĩa xã hội và con đường đi lên chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam” do Nhà xuất bản Chính trị quốc gia Sự thật phát hành.

YÊU CẦU CHẤN HƯNG VĂN HÓA DÂN TỘC

Yêu cầu chấn hưng văn hóa dân tộc trước hết xuất phát từ chính vai trò, tầm quan trọng của văn hóa trong xây dựng, phát triển con người, trong xây dựng, phát triển đất nước.

Văn hóa Việt Nam là thành quả hàng ngàn năm lao động, sáng tạo của các thế hệ cùng sinh sống trên lãnh thổ hình chữ S này. Đó là toàn bộ những giá trị văn hóa vật chất, văn hóa tinh thần, văn hóa tổ chức đời sống xã hội được hình thành, được gìn giữ, được trao truyền qua thời gian và không gian. Tâm hồn và trí tuệ, bản lĩnh và khí phách, … tất cả được kết tinh trong những giá trị văn hóa dân tộc, tạo thành bản sắc văn hóa Việt Nam, góp phần định vị nền văn hóa dân tộc trên bản đồ văn hóa thế giới.

Văn hóa, với tất cả những biểu hiện đa dạng và phong phú, tinh tế và sâu sắc, có tác động sâu sắc tới mỗi cá nhân và cộng đồng. Đối với mỗi cá nhân, văn hóa có vai trò quan trọng trong việc định hướng hình thành nhân cách, lối sống, nếp sống, bồi đắp trí tuệ, nuôi dưỡng tâm hồn. Đối với cộng đồng quốc gia, văn hóa là hồn cốt của dân tộc, là “căn cước” để khẳng định diện mạo, bản lĩnh của dân tộc, để tự tin hội nhập với thế giới. Trong suốt chiều dài lịch sử dân tộc, văn hóa là một trong những nhân tố đóng góp mang tính quyết định vào thắng lợi của sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc.

Nhận thức sâu sắc về tầm quan trọng của văn hóa trong tiến trình phát triển đất nước cũng như đối với cách mạng Việt Nam, Đảng Cộng sản Việt Nam đã nhất quán khẳng định vai trò của văn hóa. Nghị quyết Trung ương 5 khoá VIII (1998) về xây dựng và phát triển nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc đã khẳng định: "Văn hóa là nền tảng tinh thần của xã hội, vừa là mục tiêu, vừa là động lực thúc đẩy sự phát triển kinh tế - xã hội". Nghị quyết 33 Hội nghị Trung ương 9 khóa XI về xây dựng và phát triển văn hóa, con người Việt Nam đáp ứng yêu cầu phát triển bền vững đất nước tiếp tục nhấn mạnh: “Xây dựng nền văn hóa và con người Việt Nam phát triển toàn diện, hướng đến chân - thiện - mỹ, thấm nhuần tinh thần dân tộc, nhân văn, dân chủ và khoa học. Văn hóa thực sự trở thành nền tảng tinh thần vững chắc của xã hội, là sức mạnh nội sinh quan trọng bảo đảm sự phát triển bền vững và bảo vệ vững chắc Tổ quốc vì mục tiêu dân giàu, nước mạnh, dân chủ, công bằng, văn minh”. 

Văn kiện Đại hội XIII của Đảng đặc biệt chú trọng đến vấn đề xây dựng, phát triển văn hóa, con người. Xây dựng, phát triển văn hóa, con người Việt Nam được khẳng định là một trong các định hướng phát triển đất nước giai đoạn 2021 – 2030: "Phát triển con người toàn diện và xây dựng nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc để văn hóa, con người Việt Nam thực sự trở thành sức mạnh nội sinh, động lực phát triển đất nước và bảo vệ Tổ quốc… Xây dựng, phát triển, tạo môi trường và điều kiện xã hội thuận lợi nhất để khơi dậy truyền thống yêu nước, niềm tự hào dân tộc, niềm tin, khát vọng phát triển đất nước phồn vinh, hạnh phúc; tài năng, trí tuệ, phẩm chất của con người Việt Nam là trung tâm, mục tiêu và động lực phát triển quan trọng nhất của đất nước". Phát huy giá trị văn hóa, sức mạnh con người Việt Nam được xác định vừa là nhiệm vụ trọng tâm, vừa là khâu đột phá có ý nghĩa chiến lược để đẩy mạnh quá trình phát triển nhanh và bền vững đất nước trong thời gian tới.

Như vậy, dù với cá nhân hay với cộng đồng, rộng hơn là quốc gia dân tộc, văn hóa luôn giữ một vai trò quan trọng. Vì lẽ đó, xây dựng, phát triển văn hóa, khơi dậy sức mạnh của văn hóa trong phát triển luôn là nhiệm vụ được đặt ra một cách thường xuyên và cấp thiết.

Bên cạnh đó, yêu cầu chấn hưng văn hóa dân tộc còn xuất phát từ thực tế phát triển văn hóa trong thời gian qua. Sau hơn 35 năm tiến hành công cuộc đổi mới, bên cạnh nhiều thành tựu đáng ghi nhận, chúng ta cũng phải đối diện với thực tế là sự phát triển văn hóa chưa tương xứng với sự phát triển kinh tế, chính trị. Văn hóa chưa thật sự trở thành nguồn lực, động lực nội sinh của sự phát triển bền vững đất nước. Chưa có những giải pháp hữu hiệu để phát huy vai trò của văn hóa trong xây dựng con người. Đây là một trong những nguyên nhân dẫn đến tình trạng xuống cấp về đạo đức, suy thoái về tư tưởng chính trị, lối sống trong xã hội. Nhiều thói hư, tật xấu, tệ nạn xã hội và tội ác gia tăng, làm ô nhiễm môi trường văn hóa, tác động xấu tới tâm lý xã hội. Một số nơi, công tác xây dựng văn hóa trong Đảng, trong hệ thống chính trị chưa gắn kết với nhiệm vụ xây dựng, chỉnh đốn Đảng. Đâu đó còn có hiện tượng buông lỏng lãnh đạo, quản lý, coi văn hóa, văn nghệ chỉ là giải trí đơn thuần, thậm chí tầm thường hóa chức năng của văn hóa, văn nghệ. Đời sống tinh thần ở nhiều nơi còn nghèo nàn, đơn điệu, sự chênh lệch trong hưởng thụ văn hóa giữa miền núi, hải đảo, vùng sâu, vùng xa, các khu công nghiệp, khu chế xuất với các đô thị, thành phố và giữa các tầng lớp nhân dân chưa được rút ngắn. Các lĩnh vực, loại hình cụ thể của văn hóa như văn học, nghệ thuật, giáo dục, đào tạo, thông tin đại chúng, bảo tồn, phát huy di sản, lý luận và phê bình văn hóa, văn nghệ, văn hóa đối ngoại… tuy phát triển về quy mô, phạm vi, số lượng, nhưng chất lượng chưa cao, nhiều vấn đề mới nảy sinh chưa được giải quyết kịp thời. Công tác lãnh đạo, chỉ đạo, quản lý văn hóa còn lúng túng, chậm trễ, nhất là trong việc thể chế hóa các quan điểm, chủ trương, đường lối của Đảng về văn hóa. Đầu tư cho văn hóa chưa đúng mức, còn dàn trải, hiệu quả thấp.

CON NGƯỜI LÀ TRUNG TÂM, CHỦ THỂ CỦA PHÁT TRIỂN VĂN HÓA

Bối cảnh thời đại cũng đặt ra nhiều thời cơ và thách thức mới đối với việc phát triển nền văn hóa dân tộc. Từ quá trình toàn cầu hóa, hội nhập quốc tế đến cách mạng công nghiệp lần thứ tư, … đều mang lại những tác động đa chiều đối với nền văn hóa Việt Nam. Đồng thời, thách thức của an ninh truyền thống, an ninh phi truyền thống, sự biến đổi khí hậu cũng như tình hình dịch bệnh diễn biến phức tạp, … cũng tác động không nhỏ đến nền văn hóa dân tộc.

Trước yêu cầu của thời đại, của đất nước, văn hóa cần phải có sự chuyển động mạnh mẽ để hoàn thành sứ mệnh “soi đường cho quốc dân đi”, góp phần đưa đất nước phát triển nhanh và bền vững. Do đó, chấn hưng văn hóa dân tộc - làm cho văn hóa hưng thịnh hơn vừa là khát vọng nhưng đồng thời cũng là nhiệm vụ chính trị cấp thiết đặt ra hiện nay. Trong bài phát triển của đồng chí Tổng Bí thư tại Hội nghị văn hóa toàn quốc năm 2021 đã nêu lên 6 nhiệm vụ để chấn hưng văn hóa dân tộc.

Hội nghị Văn hóa triển khai thực hiện Nghị quyết Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIII của Đảng.

Nhiệm vụ thứ nhất là khơi dậy mạnh mẽ hơn nữa tinh thần yêu nước, ý chí tự cường, tinh thần đoàn kết, khát vọng phát triển đất nước phồn vinh, hạnh phúc của toàn dân tộc;

Nhiệm vụ thứ hai tập trung vào xây dựng con người Việt Nam thời kỳ đổi mới, phát triển, hội nhập;

Nhiệm vụ thứ ba là phát triển toàn diện và đồng bộ các lĩnh vực văn hóa, môi trường văn hóa, đời sống văn hóa;

Nhiệm vụ thứ tư là phát huy vai trò chủ thể sáng tạo, chủ thể thụ hưởng văn hoá của nhân dân, trong đó đề cao, phát huy vai trò tiên phong của đội ngũ trí thức, văn nghệ sĩ, của những người làm công tác văn hóa;

Nhiệm vụ thứ năm nhấn mạnh công tác xây dựng Đảng và hệ thống chính trị về văn hóa, về đạo đức. Nâng cao vai trò, năng lực lãnh đạo của Đảng; hiệu quả quản lý của Nhà nước; sự tham gia tích cực của Mặt trận Tổ quốc và các tổ chức chính trị - xã hội trong sự nghiệp phát triển văn hóa;

Nhiệm vụ thứ sáu là xây dựng môi trường văn hóa số và phát triển các ngành công nghiệp văn hóa, xây dựng thị trường văn hóa lành mạnh.

Trong sáu nhiệm vụ chấn hưng văn hóa dân tộc, nổi lên và xuyên suốt chính là vấn đề xây dựng con người. Con người vừa là trung tâm, vừa là chủ thể của mọi quá trình xây dựng, phát triển văn hóa. Chấn hưng văn hóa, xây dựng, phát triển thành công sự nghiệp văn hóa là do con người: từ con người với tư cách là cán bộ lãnh đạo, quản lý đến con người hoạt động trong lĩnh vực văn hóa, từ con người sáng tạo đến con người thụ hưởng các giá trị văn hóa; từ con người tinh hoa như giới trí thức, văn nghệ sĩ đến con người đại chúng - những người thực hành văn hóa.

Như vậy, để có thể chấn hưng văn hóa dân tộc, trước hết và trên hết cần tập trung xây dựng con người. Hệ giá trị văn hóa, hệ giá trị con người Việt Nam phải được xem là tài sản, phải được khơi dậy, phải được phát huy. Lòng tự hào dân tộc, khát vọng về một quốc gia hùng cường, thịnh vượng, truyền thống yêu nước, đoàn kết, nhân văn, trọng nghĩa tình đạo lý, … phải được lan tỏa, thành phương châm hành động của mỗi cá nhân, tổ chức, cơ quan, đơn vị, … Con người cần được chăm lo bằng những chính sách cụ thể để ngày càng hoàn thiện hơn về tri thức, kỹ năng, cảm xúc, thể chất. Có như vậy, con người mới thực sự trở thành chủ thể của quá trình phát triển nhanh và bền vững đất nước.

Cùng với nhiệm vụ trọng yếu là xây dựng con người phát triển toàn diện, vừa là con người sáng tạo, vừa là con người thụ hưởng các giá trị văn hóa, để phát triển văn hóa lên một tầm cao mới, đáp ứng đòi hỏi của sự nghiệp đổi mới và hội nhập quốc tế, cần quan tâm phát triển các lĩnh vực văn hóa, các hoạt động văn hóa, chú ý xử lý hài hòa mối quan hệ giữa truyền thống và hiện đại, giữa dân tộc và quốc tế, giữa cá nhân và cộng đồng, …

Đặc biệt, trong các nhiệm vụ mà đồng chí Tổng Bí thư gợi mở để chấn hưng văn hóa dân tộc, có một nhiệm vụ rất mới, đó là xây dựng môi trường văn hóa số. Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIII của Đảng khẳng định: “Thúc đẩy mạnh mẽ chuyển đổi số quốc gia, phát triển kinh tế số, xã hội số để tạo bứt phá về nâng cao năng suất,chất lượng, hiệu quả, sức cạnh tranh của nền kinh tế”. Chính trị, kinh tế, văn hóa, xã hội là bốn lĩnh vực quan trọng của đời sống xã hội, có mối quan hệ mật thiết với nhau. Sự phát triển của kinh tế số, xã hội số tất yếu sẽ dẫn đến sự ra đời và phát triển của văn hóa số. Trong bối cảnh cách mạng công nghiệp 4.0, việc đặt vấn đề xây dựng môi trường văn hóa số là hết sức kịp thời. Tuy nhiên, đây là vấn đề mới mẻ, chính vì vậy, để thực hiện được nhiệm vụ này trước hết cần có sự nghiên cứu cả về phương diện lý luận và thực tiễn: Môi trường văn hóa số là gì? Xây dựng môi trường văn hóa số có ý nghĩa như thế nào đối với sự phát triển văn hóa nói riêng, phát triển đất nước nói chung? Cần làm gì để xây dựng một môi trường văn hóa số văn minh? …

Những nhiệm vụ mà đồng chí Tổng Bí thư nêu ra trong bài phát biểu tại Hội nghị Văn hóa toàn quốc năm 2021 tuy ngắn gọn nhưng hết sức toàn diện và sâu sắc. Sáu nhiệm vụ đó đã bao chứa được cả yếu tố diện và điểm trong xây dựng, phát triển văn hóa. Tính toàn diện thể hiện ở sự phong phú của các nội dung, các lĩnh vực văn hóa được đề cập đến, sự sâu sắc thể hiện ở điểm nhấn cốt lõi trong phát triển văn hóa chính là con người, tính mới mẻ, cập nhật thể hiện ở vấn đề con người với tư cách không chỉ là chủ thể sáng tạo mà còn là chủ thể hưởng thụ các giá trị văn hóa, thể hiện ở nhiệm vụ xây dựng môi trường văn hóa số, … Đây là những chỉ dẫn quan trọng để các cấp, các ngành, đặc biệt là ngành văn hóa xây dựng các chiến lược, các kế hoạch chấn hưng và phát triển văn hóa trong thời gian tới.

PGS.TS. Vũ Thị Phương Hậu
Học viện Chính trị Quốc gia Hồ Chí Minh