“Theo luật thuế hiện hành, thuế TTĐB của thuốc lá bằng 70% giá xuất xưởng. Tuy nhiên khi tính theo chuẩn quốc tế là thuế trong giá bán lẻ, thì tỷ lệ thuế của Việt Nam (bao gồm cả thuế VAT) chỉ chiếm khoảng 35,6%. Tỷ lệ này thấp hơn nhiều so với trung bình thế giới 56% và thấp hơn đa số các nước ASEAN”, Liên minh dẫn chứng.
Chính vì thuế thấp nên giá thuốc lá ở Việt Nam cũng thuộc loại rẻ nhất so với trên thế giới và trong khu vực. Giá trung bình một bao Malboro 20 điếu ở Việt Nam chỉ vào khoảng 1,1 USD, chỉ cao hơn một chút so với giá ở Campuchia (khoảng 1 USD) và thấp hơn so với tất cả các nước còn lại trong khu vực ASEAN.
Trong khi thuế và giá thuốc lá còn thấp, thu nhập bình quân đầu người ở Việt Nam không ngừng gia tăng trong những năm qua nên so với tương quan thu nhập, giá thuốc lá đang ngày càng trở nên dễ mua hơn, sức mua thuốc lá của người dân ngày càng gia tăng. Từ năm 2005 đến 2016 thu nhập danh nghĩa theo đầu người (GDP) đã tăng gấp 4,7 lần trong khi giá thuốc lá chỉ tăng 2,2 lần.
Phân tích sức mua thuốc lá bằng chỉ số “Giá thuốc lá tính theo phần trăm thu nhập quốc dân trên đầu người” cho thấy, nếu như năm 2005 người dân phải bỏ 9% thu nhập để mua 100 bao thuốc lá Vinataba 20 điếu, thì tỷ lệ này đã giảm dần và đến năm 2016 người dân chỉ còn phải bỏ ra 4,3% thu nhập để mua 100 bao thuốc lá cùng loại.
Như vậy, trong những năm qua dù thuế và giá thuốc lá ở Việt Nam có tăng nhưng mức tăng không đủ để theo kịp mức tăng của thu nhập bình quân đầu người và lạm phát. Thuế và giá thuốc lá ở Việt Nam còn đang rất rẻ so với thu nhập của người dân và so với các nước trong khu vực cũng như thế giới. Sức mua thuốc lá của người Việt Nam vẫn đang trên đà gia tăng.
Tăng thuế không phải nguyên nhân làm tăng buôn lậu thuốc lá
Thứ hai, Liên minh cho rằng nhận định tăng giá thuốc lá là nguyên nhân “kích cầu cho buôn lậu gia tăng” là thiếu cơ sở. Trên thực tế, việc tăng thuế, tăng giá thuốc lá không phải là nguyên nhân chính làm gia tăng buôn lậu thuốc lá ở nước ta bởi nhiều lý do. Đó là giá của phần lớn thuốc nhập lậu cao hơn giá thuốc lá hợp pháp được sản xuất trong nước. Theo kết quả của khảo sát toàn cầu về sử dụng thuốc lá ở người trưởng thành năm 2010 (GATS), gần 90% thị phần thuốc lá nhập lậu là các nhãn hiệu thuốc Jet và Hero là những nhãn hiệu thuốc lá không được sản xuất trong nước, trong khi giá của các sản phẩm này cao hơn mức giá trung bình của thuốc lá hợp pháp khoảng từ 30% đến 60%.
Với những nhãn hiệu có cả sản phẩm sản xuất trong nước và nhập lậu thì giá của thuốc lá lậu cũng cao hơn. Theo nghiên cứu giá thuốc lá của Vụ Chính sách thuế, Bộ Tài chính năm 2013, giá trung bình 1 bao thuốc Malboro đỏ hợp pháp là 22.700 VNĐ trong khi thuốc lá lậu cùng loại có giá là 25.000 VNĐ.
Hơn nữa, hương vị (hay còn gọi là “gu hút”) tác động nhiều hơn đến việc lựa chọn thuốc lá lậu tại Việt Nam, chứ không phải giá cả. Sự khác biệt về “gu” hút thuốc là một trong những nguyên nhân thúc đẩy hoạt động buôn lậu. Bởi đặc tính của sản phẩm thuốc lá là mỗi loại có những hương vị riêng và chúng có thể gây nghiện. Vì thế, khi người tiêu dùng đã quen với một loại sản phẩm thuốc lá nào thì họ có xu hướng thích dùng loại đó và không thay đổi loại thuốc lá hút cho dù giá của chúng có thể cao hơn so với các nhãn hiệu khác.
Thực tế, Việt Nam mới chỉ điều chỉnh thuế về một mức vào năm 2006 và tăng thuế vào năm 2008 và 2014 trong khi buôn lậu thuốc lá là vấn đề xảy ra từ nhiều năm nay. Và thực tế, lượng thuốc lá lậu biến động tăng, giảm qua các năm nhưng không liên quan tới các thời điểm tăng thuế.
Theo số liệu của Hiệp hội thuốc lá, từ 2007 đến 2009, lượng thuốc lá lậu tăng bình quân là 117 triệu bao mỗi năm. Cũng trong giai đoạn này, thuế TTĐB đối với thuốc lá tăng từ 55% năm 2007 lên 65% vào năm 2008. Nhưng giai đoạn sau tăng thuế từ 2009-2011, lượng thuốc lá lậu vào nước ta lại có xu hướng giảm nhẹ từ 870 triệu bao năm 2009 xuống 750 triệu bao năm 2011. Từ 2011 đến 2013, mặc dù Nhà nước không tăng thuế, nhưng lượng thuốc lá lậu lại gia tăng mạnh từ 750 triệu bao năm 2011 lên 930 triệu bao năm 2013.
Theo báo cáo của Tổ chức Y tế thế giới, thực tế ở 76 quốc gia có mức giá thuốc lá thấp, tình trạng buôn lậu thậm chí lại xảy ra nhiều hơn so với những quốc gia có mức giá thuốc lá cao. Ngược lại, có những quốc gia có mức thuế và giá trung bình của thuốc lá rất cao nhưng mức độ buôn lậu lại thấp, điển hình như Thụy Điển là nước có giá thuốc lá cao nhất thế giới nhưng lại có tỷ lệ buôn lậu thuốc lá thấp nhất thế giới.
Cuối cùng, thông cáo của Liên minh cho rằng để ngăn ngừa buôn lậu thì biện pháp phù hợp phải là tăng cường kiểm soát thuốc lá lậu thay vì do dự tăng thuế. Lợi ích mà tăng thuế thuốc lá mang lại là không thể so sánh với việc chống buôn lậu.
Hiệu quả của hoạt động kiểm soát buôn lậu phụ thuộc vào nhiều yếu tố như các chính sách phòng chống buôn lậu, khả năng kiểm soát tại biên giới, năng lực hoạt động của các cơ quan quản lý thị trường tại các địa bàn, mức độ minh bạch hay tham nhũng trong công tác chống buôn lậu của thuốc lá… Ngay cả không tăng thuế thì cũng không làm giảm được buôn lậu nếu như không có các biện pháp kiểm soát buôn lậu tốt. Trong khi đó, nếu tình trạng buôn lậu diễn biến phức tạp, chưa quản lý được, mà lại không tăng thuế hay tăng thuế cầm chừng thì càng khiến cho tiêu dùng thuốc lá gia tăng.
Do đó kiểm soát buôn lậu và tăng mạnh thuế thuốc lá là hai biện pháp cần đồng thời thực hiện. Nhà nước có thể dùng một phần nguồn thu từ thuế để bổ trợ cho hoạt động kiểm soát buôn lậu. Đồng thời, khi hoạt động buôn lậu được kiểm soát tốt thì sẽ làm tăng thêm hiệu quả của chính sách thuế.
Quan trọng hơn, ngay cả khi có buôn lậu, thì tăng thuế vẫn đạt được những hiệu quả mong muốn. Đây chính là kết luận của Ngân hàng Thế giới: “Buôn lậu thuốc lá là một vấn đề nghiêm trọng. Nhưng ngay cả khi có buôn lậu thì bằng chứng từ nhiều quốc gia cho thấy tăng thuế thuốc lá vẫn làm tăng thu ngân sách và giảm tiêu dùng."
